کتابخانه
سارا رضائیه
ملکیان و مهر ماندگارش
مصطفی ملکیان، زاده ۱۲خرداد ۱۳۳۵ در شهرضای اصفهان، فیلسوف، اخلاق پژوه، مترجم و روشنفکر ایرانی است. پدرش عبدالرحیم ملکیان از عالمان و عارفان شهرضا بود که یک مجموعه اشعار با عنوان دیوان ناصح قمشهای از او به یادگار مانده است.
ملکیان تحصیلات خود را تا مقطع دیپلم در شهرضا گذراند و در سال ۱۳۵۲ در رشته مهندسی مکانیک دانشگاه تبریز به ادامه تحصیل پرداخت. اما پس از مدتی دغدغه های فلسفی و کلامی باعث شد که مهندسی را رها و به سراغ رشته فلسفه برود و تحصیل در دانشگاه و حوزه را همزمان پی بگیرد. در اواخر دوره کارشناسی ارشد و در حالی که تنها یک گام تا دفاع پایان نامه ارشد فلسفه اسلامی دانشگاه تهران فاصله داشت، ناگهان به دلایلی از تحصیلات آکادمیک صرف نظر کرد و در خلوت خویش به مطالعات شخصی و پژوهش پرداخت.
در سال های گذشته این پیگیری مباحث اخلاقی و عرفانی و نیز پژوهش های ارزنده در حوزه علوم انسانی و فلسفه بود که نام او را بلند آوازه ساخت.
مشخصاً نظریه “عقلانیت و معنویت” که پروژه ای بیرون آمده از متن و بطن روشنفکری دینی است، از مهمترین و قابل تامل ترین نظریات اوست. پروژه ای که نشانگر تحول فکری ملکیان و حاصل گذار ۵ مرحله ای او از بنیادگرایی به مرحله عقلانیت و معنویت است و با اینکه نتیجه تراوشات فکری یک روشنفکر دینی است اما به اعتراف خود او، این نظریه از منظری متفاوت با آن چه چهره های شاخص این جریان ارائه می کنند، سخن میگوید.
این نظریه، فهم سنتی از دین در جهان مدرن را کارآمد نمی داند و فهمی جدید از معنویت را که سازگار با مولفه های مدرنیته است معرفی می کند. به طور طبیعی کارکرد دین و انتظار انسان از آن این است که ادیان باید به درد و رنج های بی پایان بشری یا به تعبیری کلی تر به زندگی ما معنا بدهند و با معنابخشی به این رنج ها، ما را از آنها برهانند و به اوضاع و احوال مطلوب برسانند. اما او معتقد است که در جهان مدرن، باید این بار سنگین را از شانه های نحیف دین سنتی برداشت و باید رفته رفته به فهمی جدید از دین که او از آن با تعبیر معنویت یاد می کند رسید.
مقاله حاضر به بررسی کتاب “مهر ماندگار” تالیف و ترجمه مصطفی ملکیان می پردازد که در ۳۴۴ صفحه توسط نشر نگاه معاصر به بازار عرضه شد. کتابی که شامل ۱۷ مقاله با موضوع اخلاق شناسی است که عمده آنها پیش از این در نشریات تخصصی این حوزه منتشر شده بود.
ملکیان در مقدمه این اثر، اخلاقی زیستن را به پیروی از مک ایوان (Mc Ewen) یگانه راه عشق جاودانه می داند. عشقی که هم مهرورزی به خود است و هم مهرورزی به دیگران. همه ۱۷ مقاله ی گردآمده در کتاب مهر ماندگار به حوزه اخلاق شناسی که خود شامل سه زیر مجموعه ی اخلاق تحلیلی، اخلاق دستوری و روانشناسی اخلاق می شود، تعلق دارند.
به گواه نویسنده اثر، نخستین مقاله کتاب با عنوان “جغرافیای اخلاق شناسی” به اجمال هر چه تمام تر، مهمترین مباحث نظری و فلسفی در اخلاق و درباره اخلاق را احصاء و تعریف می کند، به گونه ای که دقت در محتوای این مقاله، جایگاه هر یک از ۱۶ مقاله ی دیگر را آشکار می سازد. در این نوشتار ملکیان اشاره می کند که می توان مهم ترین مباحث اخلاق را در چهار گروه عمده جای داد : ۱.اخلاق تحلیلی یا فرااخلاق، ۲. اخلاق دستوری یا هنجاری، ۳. اخلاق توصیفی و ۴. علم النفس اخلاقی.
در یکی از مهم ترین مقالات کتاب حاضر، با عنوان ” درد از کجا؟ رنج از کجا؟” ملکیان با حصری استقرایی درباره ۸ رای مختلف در باب خاستگاه درد و رنج های بشری سخن می گوید. هشت رایی که هنوز هم طرفداران و مدافعان سرسختی دارد. از این ۸ رای، چهار رای از دل سنت های دینی و چهار رای دیگر از دل رویکردهای انسان گروانه ی متاخر سربرآورده اند.
او در مهمترین قسمت این مقاله، از دلیلی برآمده از دنیای مدرن صحبت می کند که علت العلل رنج های بشر را “اینجایی و اکنونی نزیستن” می داند. به عبارت دیگر، “حضور قلب تمام عیار نسبت به مقطع زمانی و مکانی ای که در آن قرار داریم، می تواند درد زندگی بشری را به حداقل ممکن برساند.”
او در پایان این مقاله اشاره می کند که “شایسته است علت جویی دردها و رنج های آدمیان، بزرگترین دغدغه فکری هر انسان ژرفنگری باشد.”
در بخشی دیگر از کتاب مهر ماندگار و در مقاله ای با عنوان “روشنفکری: نمایندگی فرهنگی یا داوری فرهنگی؟” ملکیان با دفاع از تلقی فرهنگی از روشنفکری، “بزرگترین یا یگانه مشکل جامعه را نظام فرهنگی می داند که شهروندان جامعه به آن تعلق خاطر دارند و خود را نظراً و عملاً به آن ملتزم می دانند.”
او معتقد است که ” روشنفکر در درجه اول ناقد مردم است و با نقد فرهنگی شهروندان جامعه خود به آنان توجه می دهد که دشمن نه فقط خانگی است، بلکه به درون یکایک آنان رخنه کرده و در آنجا سکنی گزیده است.”
او در پایان این مقاله اشاره می کند که “در تلقی فرهنگی از روشنفکری، رویکرد حقیقت طلبانه مد نظر است و روشنفکر در صدد این است که هویت مردم را به ترازوی حقیقت برکشد و مولفه هایی از آن را که با حقیقت طلبی سازگاری ندارند، نفی و امحاء کند.”
ملکیان در آخرین مقاله از سلسله مقالات کتاب مهر ماندگار، بحث خود را با ذمّ عقیده پرستی، در مقاله ای به همین نام به پایان می برد. او که در نوشتار مورد بحث، “عقیده پرستی را بزرگترین رقیب خداپرستی می شمارد، به کسانی که دغدغه خداپرستی دارند، این انذار را می دهد که باید کاملاً مراقب این رقیب باشند، یعنی هیچ چیز را با خود خدا عوض نکنند، حتی عقیده به وجود خدا را.”
ملکیان در جایی از این مقاله خاطر نشان می کند که “خدا نداشتن، به مراتب بهتر از چند خدا داشتن است و توصیه می کند که وقت آن رسیده که هر یک از ما به خود بباوراند که من مطلق، کامل و مقدس نیستم و عقیده من از آن سنخ داشته هایی نیستند که باید به هر قیمتی و با هر هزینه ای نگهشان دارم، بلکه تا زمانی ارزش نگه داشتن دارند که نسبت به نقائض شان رجحان استدلالی داشته باشند.”
پر بیراه نیست اگر بگوییم راوی این سخنان خود تلاش کرده از کسانی باشد که حقیقت طلبی و نفی عقیده پرستی را چراغ راه خود ساختهاند. او نزدیک به سه دهه است که مخاطب خود را از تغییرات احوال خویش آگاه کرده و با خود همراه ساخته است. “تغییر اندیشه ای که هر چند از سر حقیقت طلبی بوده و نه مد روز”، اما حتی برای ثانیه ای رنج انسان امروز را از یاد نبرده است.
مصطفی ملکیان، فیلسوف و روشنفکری است که بارها و به دفعات از تقلیل مرارت آدمیان سخن گفته و به حق حاصل عمر و سرمایه فکری خویش را در تبیین این راه به عالم تفکر عرضه نموده است.
او بارها با تاکید بر اینکه : “من نه دل نگران سنتم، نه دل نگران تجدد، نه دل نگران تمدن، نه دل نگران فرهنگ و نه دل نگران هیچ امر انتزاعی از این قبیل، من دل نگران انسان های گوشت و پوست و استخوان داری هستم که می آیند، رنج می برند و می روند.” و بدون افتادن در دام مجیزگویی و فریب مردم، که آن را از خیانت های آشکار روشنفکران در طول تاریخ می داند، برای تقلیل مرارت و تقریر حقیقت تلاش کرده است.
با اینکه فهرست آثار تألیفی مصطفی ملکیان لیستی بلند بالا نیست. اما “مهر ماندگار” جایگاهی رفیع در میان آنها دارد. کتابی که در میانهی زندگی مدرن، سعی در بازشناسی حلقه گمشده اخلاق، به انسان عاصی از این همه بی معنایی را دارد. معنای زندگی، همان که از دید آلبر کامو، فوری و فوتی ترین پرسش و مساله است.
جهل مقدس؛ زمان دین بدون فرهنگ
اولیویه روآ، اسلامشناس فرانسوی، نویسنده کتابی است که با نام «جهل مقدس، زمان دین بدون فرهنگ» با ترجمه عبدالله ناصری طاهری و سمیهسادات طباطبائی و به همت انتشارات مروارید در ایران منتشر شده است.
نویسنده که در دو رشته فلسفه و علوم سیاسی تحصیل کرده، مدتها در میان قبایل افغان و در سرزمین افغانستان زندگی کرده و همین به او امکان داده تا افغانستان را زادگاه مناسبی برای «جنبشهای جهادی» بداند. اولیویه روآ بر این باور است که اسلام رادیکال در این منطقه ربطی به دین و شعائر دینی ندارد و جهادیهای تکفیری الزاما مذهبی نیستند و انتخاب مذهبی آنها یک گرایش ابزاری برای شورش است. از نظر روآ افراطیهای جهادی، اسلام اخلاقی را صرفا یک ایدئولوژی سیاسی میدانند تا یک مذهب و البته تاکید میکند ساحت اسلام را باید از اتهام به یک «آئین کهنهپرستی» مبرا دانست. کتاب «جهل مقدس» همین رویکرد را علاوه بر اسلام در مورد مسیحیت صادق میداند و معتقد است که در هر دو مذهب، زمانی که دین و فرهنگ تعامل نداشته باشند، بنیادگرایی شکل میگیرد.
مترجمان در بخشی از مقدمه آوردهاند: جوهر اصلی کتاب جهل مقدس درباره اشکال جدید بنیادگرایی است؛ شکلهایی که به علم، فرهنگ، الهیات و روند جهانیشدن بیاعتناست و درباره این که تاثیر جهانی شدن و دین بر یکدیگر به عنوان یک واقعیت باعث فرار بنیادگرایی از فرهنگ و خلاصه کردن دین در تعبد شده است. خطر روزافزونی که تعامل ضروری دین و فرهنگ را نادیده میگیرد و عدم سازگاری آن دو خصومت میان این دو مقوله را دامن زده است. نویسنده میگوید هر چه «سخت اعتقاد» باشیم که کمتر میخواهیم بدانیم. آن جاست که دین به ایمان تقلیل مییابد و البته اعتراض او نه به دین که به انواع تعصب دینی است. از نظر او تقلیل دین به ایمان همان جهل مقدس است. دغدغه نویسنده تعالی جهان است با تکیه بر این اصل که دین بدون تعامل با ساختارهای اجتماعی و فرهنگی در حوزه خصوصی یعنی ایمان شخصی رشد نمیکند و در جهان طرفدار عمده پیدا نمیکند. در جهان مسیحیت، کاتولیکهای تبشیری هستند که به فرهنگها توجه ندارند و آنها را شرکتآلود میدانند.
اولیویه روآ معتقد است که سکولاریزاسیون و جهانیسازی، ادیان را مجبور به گسست از فرهنگ کرده و دین خود را مستقل از فرهنگ تعریف میکند. البته تاکید میکند هر چند دین (مسیحیت) بیش از گذشته به چشم میآید؛ اما غالبا از اصل خود منحرف شده است. برای سازگاری با جهانی شدن سخن «همه یا هیچ» در حوزه دینداری پذیرفته نیست. نویسنده این کتاب معتقد است برای مبارزه با طرد دین در جامعه باید میان دین و فرهنگ پیوند زد و این معضل اصلی بسیاری از جوامع دینی است. به عبارت دیگر اگر به چیستی فرهنگ دینی پاسخ ندهیم باید انتظار دو پدیده باشیم: یکی غلبه جهل مقدس و دیگری روند رو به افزایش نوکیشی. نوکیشان فرهنگ زدایی از دین را نمایندگی میکنند و بحث و مجادله «الهیاتی» را بر نمیتابند و البته نویسنده مدعی است در صورت تلاش برای فرهنگزدایی، انگیزش اصلی دین از بین میرود و از لذت فرهنگ به عنوان دستاورد بشر گریزی نیست. فرهنگ شرط بقای حیات بشر است. او میگوید دین جهانی باید به چهار عنصر اصلی توجه کند، نشانههای دینی مثل شعائر و مناسک، هنجارها مثل معیارهای اخلاقی، تدین و ایمان جاری در زندگی و تئوریهای الهیاتی و استدلالهای عقیدتی.
مترجمان در بخش دیگری از مقدمه آوردهاند که اولیویه روآ بر اساس تجارب مشاهدهگرایانه خود در جهان معتقد است بعد از یازده سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی برخی از دولتها و نهادها، آگاه یا ناخودآگاه به سوی سکولاریزاسیون گام بر میدارند و معتقدند خشونت نه از برخورد تمدنها؛ بلکه از عقبنشینی هویت فرهنگی در برابر دین نشئت میگیرد. به عبارت دیگر اگر فرهنگ نقش سازنده هویت را از دست داد و فقط ایمان هویت ساز شد و «دین» از هر ارجاع فرهنگی کناره گرفت و نشانههای دینی از بستر اجتماعی جدا شد، «ایمان اجتماعی» سست و تضعیف میشود و از آن پس دینی، تقویت میشود جدا از فرهنگ و نهادی که خود مسبب آن بوده، مثل کلیسا در جهان مسیحیت، ناخواسته خود مروج سکولاریزاسیون میشود و از سوی دیگر، فرهنگ ریشههای دینی خود را از دست میدهد و این نه از سر ستیزه با دین که از جهل سرچشمه میگیرد. اینجاست که مردم از ظواهر دین استفاده میکنند؛ اما دین را نمیشناسند و زمانی که دین از سوی فرهنگ فراموش شد، فقط «اعمال صالح» خاتمه نمیپذیرد؛ بلکه فرهنگ، ارزشها و هنجارهای جدید را تعریف میکند که با آنچه در دین سراغ داریم متناقض است. جدایی از فرهنگ دینی و آنچه را که به عنوان عقیده مسلم به مردم تحمیل شده است، فریاد میزند.
این اثر در دو بخش، هفت فصل، یک مقدمه و یک مؤخره تألیف شده است. عنوان بخش اول «فرهنگآمیزی دین» است و عنوان بخش دوم «جهانیشدن و دین». عناوین فصلهای آن به ترتیب عبارت است: ۱) مواجهه دین و فرهنگ ۲)از تمدن تا تکثرگرایی فرهنگی ۳)دین، نژاد، ملت ۴)دین و فرهنگ: گسست ۵)بازار آزاد یا سیطره به واسطه بازار ۶)بازار دینی ۷)یکسانسازی سبک دینی.
کتاب با پاورقی مترجمان به پایان میرسد که بخشهایی از آن بیشتر به نظر میرسد برای حل مشکل صدور مجوز کتاب نوشته شده؛ زیرا بدون پارهای از توضیحات و اعلام برائتها در پاورقی، قابل درک است اگر کتابی که شکست اسلام سیاسی در مواجهه با سکولاریسم را روایت میکند از فیلتر ممیزی وزارت ارشاد نگذرد!