داستانِ یک قرن نواندیشی دینی

داستانِ یک قرن نواندیشی دینی

سید هادی طباطبایی[1]

دور از ذهن نبود. وقوع نزاع، قابل پیش بینی بود. کشتی مدرنیته لنگر انداخته بود. در ممالک غربی، انقلابی علمی در گرفته بود. صدایش رفته رفته به گوشِ همگان می­رسید. در دلِ بسیاری هم اثر می­کرد. باورهای دینی را هم به عقب می­راند. اما مگر می­شد به یکباره از داشته­های خود دست کشید؟ باید افرادی می­آمدند. کسانی که میراثِ دینی را می­شناختند. جهانِ جدید را هم حُرمت می­نهادند. سیّدی چنین کرد. سید جمال­الدین اسد آبادی. ظاهرش هم نشان می­داد مَنِشی میانه برگزیده است. عمامه­ای به سر می­بست اما نه به سبک روحانیانِ سنتی. عبایی بر شانه نداشت. گویی به نیمی از لباسِ روحانیت بسنده کرده بود. نه جامه­ی مدرن به تن داشت و نه تمامه به سنّت می­مانست. در مذهب و مکتبش هم همین رویّه را داشت. برخی او را از اهل سنّت دانستند. برخی به مذهب جعفری می­خواندندش. به جامع الازهر رفته بود. همانجا که پایگاهِ اهل سنت است. اما به پیشنهادِ فقیهِ شیعی شیخ انصاری راهیِ هندوستان شد. آنجا بود که آتشی در انبانش افتاد. با علومِ جدید آشنا شد. دانست که مللِ اسلامی به ضعفی گرفتار آمده­اند. سید به لندن رفت. به پاریس سفر کرد. روزنامه راه اندازی کرد. به دنبال راهِ نجاتی می­گشت. راهی که ضعفِ جوامعِ اسلامی را نشانشان دهد. آنها را بیدار کند. به ایران آمد. با ناصرالدین شاه هم ملاقات کرد. از ضرورتِ قانون با پادشاه سخن گفت. فهم سخنانش بر شاه سنگین آمد. هنوز هنگامه­ای نبود که شاه به یکباره تن به امرِ جدید دهد. باید چونان سیدی بارها و بارها در گوشِ پادشاه می­خواندند. باید جامعه را آماده می­کردند، تا مگر رفته رفته اثری حاصل شود. سید حاکمیتِ مطلقه را مانعِ پیشرفت می­دید. می­گفت که این ساختارِ قدرت، معیوب است. باید فکری به حالِ آن کرد. غربیها راههایی اندیشیده­اند. مسلمانان هم باید به فکرِ چاره باشند. می­گفت از دلِ همین متونِ دینی هم می­توان مبارزه با قدرت را ردیابی کرد. از طریق همین اسلوبِ اسلامی هم می­توان با دستاوردهای غربیها همراهی کرد.[2]

سید شمعی روشن کرده بود. شمعی که باید مراقبت می­شد، افروخته می­شد و خانه­ای را گرم می­کرد. سید جمال اثرِ خود را بر جای گذاشت و دیده از جهان فرو بست. یک دهه پس از سیّد، نزاعِ سنّت و تجدد به مراحلِ بحرانیِ خود رسید. ماجرای مشروطه در گرفت. پای دین هم در میان بود. زلزله­ای در دین افتاده بود. دستاوردهای غربی، عالِمانِ دینی را به محاجه می­طلبید. یکی مشروطه را مخالف با شریعت می­دید. دیگری به مقبولیتِ آن حکم می­کرد. شیخ فضل الله نوری در رأسِ مخالفان بود. می­گفت که بهترین قوانین، قانونِ الهی است. چه نیازی است به قوانینِ بشری؟[3] این مخالفتِ شیخ اما رأی نهاییِ عالِمانِ دینی نبود. روحانیونی هم در سوی دیگر حضور داشتند. آخوند خراسانی سر سلسله­ی آنان بود. او نظرِ دیگری داشت. می­گفت مشروطه با اسلام مخالفتی ندارد. می­گفت این قوانینِ بشری، به عدالت نزدیکتر است. استیلای قدرت را کاهش می­دهد. چرا با شرع مخالف باشد؟ مگر شریعت جز این می­گوید؟[4] می­گفت اساساً این قوانین هم از شرعِ اسلام مأخوذ شده است.[5] 

دو روحانی از یک متنِ دینی دو برداشت را نشان می­دادند. به زبانِ دیگر می­گفتند که از این متنِ واحد، می­توان برداشتهای متفاوتی به دست داد. نزاعِ نخستین در این وادی به ناملایماتی انجامید. شیخ فضل­الله اعدام شد. برخی عالِمان را به انزوا کشاند. جدالِ جدید و قدیم قربانی بر جای می­گذاشت. نزاعی که گریزی از آن نبود. جدالی که در آستانه­ی ورود به قرنِ جدید شکل گرفته بود.

ورود به قرن چهاردهم هجری

قرن چهاردهم آغاز شد. با جدال هم آغاز شد. جدالی میان جهانِ جدید و عصرِ سنّت. و نمادِ تامِ سنّت، دین بود. طایفه­ی روشنفکران، دستاوردهای جدید را بر می­کشیدند. رضا شاه پهلوی هم نوسازیهایی را آغاز کرده بود. نقش دین را هم کمرنگ می­کرد. حالا بعضی روشنفکران هم بر دین طعنه می­زدند. احمد کسروی از آن جمله بود. او برخی آموزه­های دینی را به نقد می­کشید. آیینی جدید را معرفی می­کرد. نامش را «پاک دینی» گذاشته بود. به روحانیت هم می­تاخت. اما روحانیت هم بی کار ننشسته بود. تحوّلی در قم به وقوع پیوسته بود. شیخ عبدالکریم حائری آن را رقم زد. حوزه علمیه­ای مستقل را در این شهر بنا گذاشت. از اساتیدِ بنامی هم دعوت کرد. حوزه­اش رونق گرفت. طلابِ بسیاری تربیت کرد. شیخ هم کوشید تا به تحولاتِ جدید التفات کند. او برخی نظراتِ راهگشا هم ارائه داد. شیخ خواهانِ آن بود که عده­ای از طلاب به زبانهای خارجی تسلط بیابند. گفته بود بعضی طلاب، مقدماتِ علومِ جدید را تعلیم بگیرند. باید بتوانند در محیطهای تحصیل کرده به زبانِ آنها سخن بگویند و از اسلام دفاع کنند. این ایده­ی شیخ عبدالکریم اما برخی مقلّدان را خوش نیامد. بر او خُرده گرفتند. گفتند که وجوهات و سهمِ امام زمان(عج) را به افرادی بدهیم که علمِ غربی می­آموزند؟ به کسانی دهیم که زبانِ کافران فرا می­گیرند؟ شیخ هم پا پس کشید.[6] این امور هنوز در جامعه دینداران قابلِ هضم نبود. بر آنها گران می­آمد.

شیخ عبدالکریم به ضرورتِ اصلاح در تبلیغِ دین تأکید داشت. به جنبه­های دیگری از دین هم توجه داد. منحصر ماندن در فقه مقبول نبود. این رویکردِ او در شاگردانش اثر گذاشت. میرزا محمد ثقفی از درس­آموزانِ او بود. به تفسیر توجه کرد. تفسیر «روان جاوید» را نوشت. در آنجا گفت که مبلغانِ دین بایستی با ابزارِ پیام رسانیِ جدید آشنا باشند. باید روشن اندیشانه به این عرصه وارد شوند. باید به دگرگونیهای جدید توجه داشته باشند. بر اساس آن به آموزه­های دینی نظر کنند.[7] حالا برخی شاگردانِ شیخ هم چنین می­کردند. بعضی در قالبِ رُمان و داستان به مباحثِ دینی پرداختند. ابوالفضل خراسانی از آن جمله بود. او کتابِ احسن الحکایات[8] را نوشت. کتابی بود با نثری روان و آکنده از ضرب المثل و شعر. دیگر شاگردِ شیخ، سید احمد زنجانی بود. او با اندیشه­های سید جمال­ آشنایی داشت. طرح و برنامه­ی سید را می­پسندید. آن را راهِ برون رفت از انحطاط می­دانست.[9]

در همین سالها که سنگ بنای حوزه قم نهاده می­شد و شاگردانِ شیخ به دفاع از دین بر می­آمدند، در تهران هم فعالیتهایی صورت می­گرفت. سید ابوالحسن طالقانی و عباسقلی بازرگان به همراه برخی دیگر، مؤسسه­ای تشکیل دادند. مؤسسه­ی بحث و مناظره دینی. در آنجا پیروانِ سایر ادیان حضور می­یافتند. به بحث و مناظره می­پرداختند. از همین جلسات بود که برخی به اسلام مایل شدند. در این جلسات، نه صرفاً روحانیون، که برخی غیر معمّمین هم از دین سخن می­گفتند.

حاکمیتِ پهلوی هم مجال را بر روحانیت تنگ­تر کرد. رضا شاه بی پروا به مقابله با روحانیت برخاست. لباس از تنشان بیرون کرد.[10] شرایط برای مبلغانِ دینی دشوارتر شد. اما اینها مانعی در راهِ تحلیل و تبلیغ دین نبود. دین می­توانست از زبانِ افرادی بیان شود که جامه­ی روحانیت به تن نداشتند. محمد تقی شریعتی اینچنین کرد. او فردی روحانی زاده بود. در خانواده­ای به دنیا آمد که اجدادش به جامه­ی روحانیت تقیّد داشتند. او هم در ابتدا به حوزه علمیه رفت. مقدمات را در مشهد خواند. اما به آن بسنده نکرد. به مدارسِ ملّی رفت. بر خلافِ اجدادش، لباس روحانیت هم به تن نکرد. کت و شلوار پوشید. کلاه شاپو به سر گذاشت. هر چند که به طرح مباحث دینی می­پرداخت. به او اصرار کردند که لباس روحانیت را برگزیند. نمی­پذیرفت. به نزد آیت­الله بروجردی رفت. در گوشِ آیت­الله خواندند که او را مجاب کند ملبّس شود. اما آیت­الله گفت: آزاد باش؛ بگذارید راهی که خودش انتخاب کرده برود. آن راه برایش بهتر است.[11] گویی آیت­الله هم مخالفتی نداشت. اینکه ترویجِ دین به دستِ غیر معممین هم صورت پذیرد.

حالا محمد رضا پهلوی بر سر کار آمده بود. او نیز راه پدر را دنبال کرد. به بزرگ نمایی ایرانِ پیش از اسلام گرایش یافت. ایرانِ باستان را بازسازی می­کرد. اندیشه­های مارکس هم زبان به زبان می­گشت. هر کدام از منظری، دین را می­نواختند. شریعتی هر کجا مجالی یافت به دفاع پرداخت. این دفاعیاتِ جسته و گریخته اما باید سامانی می­یافت. مجالسی منسجم شکل می­گرفت. شریعتی خود به این مهم اقدام کرد. در مشهد کانونی تأسیس کرد. کانون نشر حقائق اسلامی در سال 1323 تأسیس شد. استقبالِ بسیاری از آن شد. کانونی که می­خواست اندیشه­های اسلامی را ترویج دهد. اما نه با انگاره­های سنتی، بلکه با رویکردی جدید. در آنجا خرافات در دین نقد می­شد. به جای روضه خوانی، شخصی غیر روحانی از فلسفه عاشورا سخن می­گفت. تفسیر قرآن و نهج البلاغه به جای صِرفِ روخوانی آن بیان می­شد. کانون سه وظیفه عمده داشت. اول مقابله با اندیشه­های مارکسیستی. دوم نقد تفسیرِ سنتی از دین. سوم مبارزه با سیاستِ حاکم. شریعتی، خود را فارغ از سیاست نمی­دید. همین هم سبب تعطیلیِ کانون شد. خبرِ آن به گوشِ آیت­الله میلانی رسید. وی از شریعتی خواست تا آن مجالس را این بار در بیتِ ایشان برقرار کند. کانون اگرچه مخالفتِ برخی روحانیون را برانگیخته بود، اما حمایتِ آیت­الله میلانی غنیمتی بود. مقبولِ مرجعِ شیعیان بود که فردی غیر ملبّس، از دین سخن بگوید. با حمایت آیت­الله میلانی، کانون سه سال بعد دوباره فعالیتِ خود را از سر گرفت.

در مشهد اگر این مجادلاتِ دینی بالا گرفته بود، در تهران هم تحولاتی در حال وقوع بود. فرنگ رفته­ها به کشور باز می­گشتند. آنها که روحیه­ای دینی داشتند اما برای تحصیل به اروپا رفته بودند. یدالله سحابی و مهدی بازرگان از آن جمله بودند. این دو در ایام نوجوانی، ابوالحسن فروغی را دیده بودند. فروغی نگاهی نو به متن مقدس داشت. عقلِ تجربی و نگاهِ علمی به دین را می­پسندید. از مؤسسانِ مدرسه دارالمعلمین بود. بازرگان و سحابی در این مدرسه تعلیم دیدند. این دو بعدها به فرانسه اعزام شدند. رفتند تا تحصیل کنند. در رشته­ای غیر مرتبط با دین تحصیل کردند. اما یافته­های جدید در نگرش آنها به دین هم اثر گذاشت. در سیاست هم وارد شدند. برخی نهادهای سیاسی را با همراهیِ یکدیگر بنا گذاشتند. اما آنچه سیاست را هم در نظرشان مقبول می­کرد، نگاهشان به دین بود. می­گفتند از روی وظیفه­ی دینی به سیاست وارد شده­اند. آنها در پی این بودند تا دین را با دستاوردهای علمیِ جدید نزدیک کنند. بگویند که این­ها از هم جدا نیست. کار به آنجا رسید که سحابی کتابی در خصوص نظریه تکاملِ تدریجی نوشت. این نظریه را منطبق با آموزه­های قرآنی تفسیر کرد. او در سال 1337 با کمکِ مالی برخی دوستانش مدرسه­ای را تأسیس کرده بود. شعارِ آن «تحکیم دین از راه ترویج علم بود». این شعار گویای دغدغه­ی سحابی بود. کتابِ او «خلقتِ انسان»، برخی روحانیون را خوش نیامد. اما حامیانی هم یافت. علی مشکینی کتابچه­ای با عنوان «تکامل انسان در قرآن» نوشت. گویی بر ادعای سحابی مُهر صحّه می­گذاشت. سحابی که زمین شناسی خوانده بود، این علم را در تحلیلهای خود از قرآن هم دخالت داد. یادداشتی نوشت در خصوص افسانه طوفان نوح. آن واقعه را از نظر زمین­شناسی مورد بررسی قرار داد. می­کوشید تا مباحثِ دینی را با پیشرفتهای علمِ روز انطباق دهد. می­خواست از این راه، جوانان را به دین راغب کند. بازرگان هم همین نگرش را می­پسندید. می­گفت آنچه را بشر به علم و تجربه رسیده، پیامبر با وحی بیان کرده است. این دو از هم جدا نیست. بازرگان در مسجد سپهسالار سخنرانی می­کرد. از همین ایده سخن می­گفت. عنوان می­کرد که قرآن و طبیعت دو دفترِ الهی هستند. افتراقی در میان نیست. هر دو به وجودِ خدا گواهی می­دهند. بازرگان تحت تاثیر نظم، تکنولوژی، اخلاقِ کاری در غرب قرار داشت. اسلام را هم در قرابت با این مفاهیم تفسیر می­کرد.

اما این فقط فرنگ رفته­ها نبودند که نگاهی نو به دین را معرفی می­کردند. پیشرفتهای دنیای غرب، در دلِ برخی روحانیون هم اثر گذاشته بود. آنها هم می­کوشیدند تا قابلیتهای دین را در مواجهه با این دستاوردها نشان دهند. در تهران برخی روحانیون گرد هم آمدند. تشکلی با نام «هیأت علمیه تهران» را تأسیس کردند. اعضای این تشکل غالباً از روحانیونِ حامی جنبشِ ملی شدنِ صنعت نفت بودند. در رأسِ آنها برادران زنجانی قرار داشتند. سید ابوالفضل و سید رضا زنجانی دو روحانیِ حامی مصدق بودند. دیدگاه نواندیشانه­ای هم داشتند. مفاهیمی مانند آزادی و حقوق بشر را در دین جستجو می­کردند. می­گفتند که اینها از دلِ متون دینی قابل استنباط است. مدعی بودند افرادی که این مفاهیم را باور ندارند، فهمِ صحیحی از دین ندارند.[12] از دیگر روحانیونی که هیأت علمیه تهران را بنا گذاشتند سید محمود طالقانی بود. او در مجالسِ پدرش با روحیه تشکیلاتی آشنا شده بود. نگاهی اجتماعی هم به دین داشت. می­خواست قابلیتهای دین را در تنظیمِ امر اجتماع نشان دهد. تشکلهای متعددی راه اندازی کرد. در فعالیتهای سیاسی شرکت می­کرد. می­گفت که اسلام با دموکراسی همخوانی دارد. اسلام نه تنها مانعی در این امر نیست، بلکه خود به آن ترغیب کرده است. طالقانی بعد از شهریور ماه 1320 در انجمنی به نام «کانون اسلام» به فعالیت می­پرداخت. مهدی بازرگان و یدالله سحابی هم در آنجا فعالیت می­کردند. هدف اصلیِ این انجمن، ارائه اسلام به مثابه دینی سازگار با نوگرایی بود. می­گفتند که دین با علم همخوانی دارد. کافی است خرافات را از آن بزداییم. آن گاه است که علم و دین در کنار هم می­نشینند. طالقانی اجازه­های اجتهاد از مراجع هم داشت. اما به دروس فقهی بسنده نکرد. توجهِ خود را معطوف به قرآن کرد. کتاب «پرتویی از قرآن» را نوشت. عدمِ توجه به قرآن را در جوامع اسلامی مورد نقد قرار می­داد. او به همراه سید مرتضی عسکری گروهی تشکیل داده و به بحثهای تفسیر قرآن می­پرداختند. این فعالیتها در «مسجد هدایت» شکل منضبط و منسجمی یافت. این مسجد پایگاهی شد برای طالقانی. او می­کوشید تا دانشگاهیان را هم به این مسجد بیاورد. حالا وقتی وارد مسجدِ هدایت می­شدی مانند این بود که به یک محیط دانشجویی وارد شده­ای.[13] برخی افرادِ غیر روحانی هم در این مسجد سخنرانی می­کردند. این موضوع خلافِ رویّه­ی سایرِ مساجد بود. سبب جذبِ بسیاری از جوانان به این مسجد هم شد. بر همین اساس بود که از طالقانی به عنوان پایه گذارِ آشنایی نسل جوان با اسلام یاد می­شد.

در همین سالها در حوزه علمیه قم هم برخی طلاب در پی اصلاحاتی برآمدند. کوشیدند تا آیت­الله بروجردی را مجاب به اصلاحات در حوزه کنند. تا آستانه­ی رضایتِ آیت­الله هم پیش آمدند. اما بروجردی در نهایت موافقت نکرد. روابط برخی طلاب با آیت­الله شکر آب شد. پس از درگذشت بروجردی، طیفِ اصلاحگرای حوزه، مجال بیشتری یافتند. برخی سخنانِ جدید هم بیان شد. سخنانی که بعضاً جنجالی به پا می­کرد. از آن جمله نگارش کتاب «شهید جاوید» بود. کتابی که نعمت­الله صالحی نجف آبادی آن را نوشته بود. کتاب در موضوع شهادت امام حسین(ع) بود. نویسنده ادعا کرده بود که هدفِ امام حسین، تشکیل حکومت بوده است. او باورِ رایج که هدفِ امام را شهادت می­دانست، رد کرده بود. گفته بود آنچه که خدا خواسته، دفاع از دین است نه کشته شدن.[14] این رویکرد، سیل انتقادات را از جانب حوزه علمیه به سمت نویسنده روانه کرد. برخی آن را جزو کتب ضاله خواندند. مطالعه­ی آنرا صحیح نمی­دانستند.[15] برخی از این مجادلات در حسینیه­ای به بحث گذاشته شد که تازه بنا شده بود.

سال 1346 حسینیه­ای در جاده قدیم شمیران ساخته شد. نامش را حسینیه ارشاد گذاشتند. در زمینی به مساحت دو هزار متر. به صورتِ فضایی مدرن هم طراحی شد. نخستین حسینیه­ای بود که مردم به جای زمین، بر روی صندلی می­نشستند. حالا مستمعان به جای صلوات، برای سخنران دست می­زدند. در آنجا هم برنامه­های تفسیرِ قرآن برگزار می­شد و هم نمایشگاه هنر و تئاتر. محلی برای روشنفکرانِ دینی شده بود. در این سالها جهت دهنده­ی اصلی حسینیه، مرتضی مطهری بود. او از دل حوزه علمیه بر آمده بود. اما بر آن بود تا برخی باورهای نامقبول را تصحیح کند. کتابهای بسیاری نوشت. یکی از آثارِ او هم موفق شد جایزه یونسکو را دریافت کند.[16] اما عمده تلاشِ مطهری بر این بود تا برخی انحرافات را نقد کند. خرافه در دین را مذمّت کرده بود. اگر چه معمّم بود، اما نقدهایی به سازمانِ روحانیت داشت.[17] مطهری اهل مشهد بود. شناختی از هم شهری­اش محمد تقی شریعتی و فرزندش علی داشت.[18] آنها را برای سخنرانی به حسینیه ارشاد دعوت کرد.

 علی شریعتی از همان روزهای نخست تشکیل «کانون نشر حقائق اسلامی» به همراه پدر شرکت می­کرد. بعدها به همراه برخی دیگر از نوجوانانِ حاضر در آن کانون، سازمانی ویژه برای خود تشکیل دادند. آنرا انجمن اسلامی دانش آموزان نامیدند. روحیه­ای تشکیلاتی یافته بودند. گویی می­باید خود را تحت یک گروه تعریف می­کردند. اغلب اعضای این کانون هم بعدها به «نهضت خداپرستان سوسیالیست» پیوستند. علی هم از آن جمله بود. این نهضت در سال 1322 توسط عده­ای از جوانانِ مذهبی تشکیل شده بود. آنها می­کوشیدند نگرشِ اسلامی را با اندیشه­های مدرن چپ و ملی گرایی تلفیق کنند. می­گفتند که آموزه­های قرآن، سازگار با اصول برابریِ اقتصادی و اجتماعی است. علی شریعتی تحت تأثیر این نهضت بود که کتاب «ابوذر، خداپرست سوسیالیست» را ترجمه کرد. شریعتی در مشهد، در کانونهای مختلفی سخنرانی کرد. جهت تحصیل به فرانسه هم رفت. رویکردی نقادانه به برخی باورهای مذهبی و دینی داشت. مطهری به این رویکردهای او واقف بود. او را به حسینیه ارشاد دعوت کرد. شریعتی حالا پایگاهی یافته بود تا سخنش بیشتر شنیده شود. قدرتِ بیان و رویکردش به دین، بسیاری را به او راغب کرد. او خمودگی در دینداری را نقد می­کرد. تشیّعِ صفوی را نامقبول می­دانست. می­گفت که تشیعی است آمیخته به خرافه و تقلید و جبرگرایی. آن را در مقابلِ تشیعِ علوی قرار می­داد. شریعتی می­خواست خونِ تازه­ای در رگهای شیعه تزریق کند. می­خواست روحیه­ی اعتراض به وضعِ موجود را افزون کند. می­گفت انتظار در مکتبِ تشیع، انتظاری است که متناسب و متلائم با اعتراض است. به روحانیت نقد داشت. می­گفت که اصطلاح روحانیت را یک اصطلاح اسلامی و شیعی نمی­دانم. می­گفت این اصطلاح از مسیحیت گرفته شده است. برخی نظریاتِ او، در جامعه روحانیت هم انتقاداتی برانگیخت. حالا مطهری هم دیگر با برخی ایده­های شریعتی موافقتی نداشت. مطهری دیگر به فعالیت در حسینیه ارشاد نپرداخت. اما این حسینیه هم اثرِ خود را گذاشته بود. دین را به عرصه­ی اجتماع آورده بود. برآمدنِ اعتراضات و بر کرسی نشستن حاکمیتی با پشتوانه­ای دینی دور از انتظار نبود.

انقلاب اسلامی

انقلاب شد. حاکمیتی مستقر شد که داعیه­ی دین داشت. برخی روشنفکران هم بر مسند امور نشستند. مهدی بازرگان نخست وزیر شد. محمود طالقانی امامت جمعه را برگزید. یدالله سحابی وزیر مشاور شد. به مجلس هم رفت. مرتضی مطهری مسئول تشکیل شورای انقلاب شد. مطهری چند ماهی بیشتر حاکمیتی اسلامی را تجربه نکرد. وقتی که از جلسه­ای در منزل یدالله سحابی باز می­گشت، مورد حمله قرار گرفت و جان سپرد. طالقانی هم چند ماه بعد دیده از جهان فرو بست. بازرگان دو ماه پس از مرگِ طالقانی از سمَتِ خود استعفا کرد. گوییِ رسالتِ این نسل از روشنفکرانِ دینی به اتمام رسیده بود. قرائتی که آنها از دین معرفی کردند هم به حاشیه می­رفت. در دانشگاهها جدالهای فکری بالا گرفته بود. گاه به نزاع ِفیزیکی منجر شده بود. دانشگاهها بسته شد. آیت­الله خمینی در پیامِ نوروزی خود در سال 1359 اعلام کرد که باید انقلابی اساسی در تمام دانشگاههای کشور بوجود آید.[19] ستادی تشکیل شد تا دانشگاهها را بازگشایی کند. ستادی که وظیفه­ی اسلامی کردنِ دانشگاه را هم بر عهده داشت. اعضایی هفت نفره از جانب آیت­الله برگزیده شدند. جوانی 35 ساله در میان آنان بود. عبدالکریم سروش. تازه از فرنگ برگشته بود. در لندن فلسفه علم خوانده بود. متأثر از اندیشه­های کارل پوپر شده بود. به نقد مارکسیسم مایل بود. کتاب «تضاد دیالکتیکی» را در نقد اندیشه­های مارکسیسم نوشته بود. مرتضی مطهری هم آنرا تحسین کرده بود. سید محمد بهشتی بود که سروش را به آیت­الله خمینی معرفی کرد. مُهرِ تاییدِ آیت­الله، سروش را به عضویتِ ستاد انقلاب فرهنگی رساند. این عضویت اما دیری نپایید. دید که در بر پاشنه­ای دیگر می­چرخد.[20] استعفا کرد. از این مسئولیتِ دولتی بیرون آمد و به تأملاتِ خود پرداخت. او دلبسته­ی مولوی بود. در صدا و سیما به تفسیرِ مثنوی می­پرداخت. در این سالهای نخستِ انقلاب، تفسیر سوره حمد هم توسط آیت­الله خمینی از صدا و سیما پخش می­شد. اما با این برنامه مخالفت شد. برکشیدنِ دیدگاههای عرفانی و فلسفی همچنان مخالفانی داشت. نیاز بود تا این فضا تلطیف گردد. نشان داده شود که دین منحصر در فقه نیست. ساحت­های دیگری هم دارد. سروش همین دغدغه را داشت. می­گفت همه چیز را نباید منحصر در علومِ اسلامی کرد. او در خصوص علوم انسانی سخن ­گفت. می­گفت که علم وحشی است. بی­وطن است. اسلامی و مسیحی ندارد. غربی و شرقی نمی­پذیرد. می­خواست روحانیون را ملتفت کند. آنهایی که علوم انسانی را رقیبِ علوم اسلامی می­دانستند. او به ایده­ای رسید. نظریه­ای که از اردیبهشت ماه 67 تا خرداد 69 آن را صورت بندی ­کرد. آن را در مجله «کیهان فرهنگی» منتشر ­کرد. نامِ آن را قبض و بسط تئوریکِ شریعت گذاشت. می­گفت که دین چیزی است و معرفتِ دینی چیزی دگر. دین اگر چه کامل و الهی است، ولی معرفتِ دینی مانند دیگر معارفِ بشری است. ناقص است. خطا پذیر است. این ایده، منتقدانِ بسیاری یافت.[21] جنجال به پا کرد. نامِ سروش را بیشتر بر سر زبانها انداخت. به سخنرانیهایش حمله شد. روشنفکرانِ دینی که در مجله کیهان فرهنگی به ارائه دیدگاههای خود می­پرداختند هم با مشکلاتی مواجه شدند. آنها مجله­ای دیگر تدارک دیدند. مجله کیان در سال 1370 منتشر ­شد. به اُرگانِ روشنفکری دینی بدل شد. طیف نویسندگانِ کیان را بعدها حلقه­ی کیان نام گذاشتند. عبدالکریم سروش اگرچه سمَتی رسمی در این مجله و حلقه نداشت، اما به رهبرِ فکری آن بدل شد. وی در این مجله، آراء دین شناسانه خود را بیان می­کرد. کیان نگاهی یک سویه نداشت. انتقادات را هم منتشر می­کرد. در همین فضا بود که برخی ایده­های سروش هم مورد نقد قرار گرفت.[22] در این زمان، مهدی بازرگان هم به تأملاتِ خود می­پرداخت. مقاله­ای نوشت. گفت که برنامه­ی اصلی انبیاء، آخرت و خدا است. او نتیجه گرفت که دیگر نمی­توان بر دین خُرده گرفت که چرا برنامه­های اقتصادی و سیاسی ندارد. و چرا همه­ی مشکلاتِ بشر را حل نمی­کند. چرا که دین برای آخرت است.[23] او ادعا کرد که مدیریت و سیاست، به عهده­ی بشر است. نمی­باید در کتاب و سنت به دنبال آن گشت.

عبدالکریم سروش هم یک قدم فراتر گذاشت. گفت که حتی تجربه­ی پیامبر هم زمینی است. وحی هم آمیخته به مناسباتِ بشری است. او به مناسبت میلاد پیامبر(ص) سخنرانی کرد. آن را در مجله کیان منتشر کرد. سپس در کتابی مستقل با عنوان «بسط تجربه نبوی» به چاپ رساند. ادعا کرد که تجربه­ی پیامبر، تحت تأثیر شرایط و زمانه­ای محقق شده است. همین شرایط سبب شده تا برخی مفاهیمِ جامعه عربستانِ صدر اسلام در آن رسوخ کند. سروش با این تحلیل، می­کوشید برخی احکام فقهی از قبیل بریدن دست و پای مفسدان و یا جواز برده داری را به نقد بکشد. می­خواست آن را خارج از دایره­ی دین بداند. این ایده­ی سروش هم مخالفان را به میدان آورد. مناظره­هایی قلمی درگرفت. سروش در بحث از وحی، تنها نبود. همراهی دیگر هم یافت. محمد مجتهد شبستری. او سابقاً سرپرستی مرکز اسلامی هامبورگ را به عهده داشت. به توصیه سید محمد بهشتی به آنجا رفته بود. در سال 57 به ایران بازگشته بود. ملبّس بود. در همان سالهای نخست به سیاست هم وارد شد. به مجلس رفت. اما پس از پایانِ دور اول مجلس، دیگر از سیاست پا پس کشید. لباس روحانیت را هم به کناری گذاشت. به تحقیق و تأملاتِ خود مشغول شد. عمده تأملاتش بر مباحث هرمنوتیکی بود. او پای مباحث هرمنوتیکی را به ادبیاتِ دینی باز کرد. در سال 1375 کتاب «هرمنوتیک، کتاب و سنت» را تألیف کرد. از پیش فهمهای مفسّران و فقیهان سخن گفت. گفت که آنها نیز در رجوع به متنِ دینی، از پیش دانسته­هایی مدد می­گیرند. این پیش دانسته­ها در تفسیرشان از دین اثر می­گذارد. این رویکرد انتقاداتی برانگیخت. اما جنجال آفرین نشد. شبستری با همین رویکرد، از ایمان و آزادی سخن گفت. نقدی بر قرائتِ رسمی از دین نوشت. تأملاتی در قرائت انسانی از دین را مکتوب کرد. او به این نتیجه رسید که قرآن کلامِ پیامبر است. قرآن حصولِ وحی است و نه خودِ وحی. در سلسله مباحثی به موضوع «قرائت نبوی از جهان» پرداخت. ­گفت که اولاً تمامی متنِ فعلی قرآن از نگاه تاریخی، اثرِ یک شخص است. دوم اینکه آن شخص، همان محمد مصطفی (ع) است. وی این ایده­ی خود را با مجله­ی مدرسه نیز در میان گذاشت. مجله­ای که مقالاتِ روشنفکرانِ دینی را بازتاب می­داد. این ایده­ی شبستری حساسیت برانگیز شد. مجله مدرسه بعد از هفت شماره، با این مصاحبه تعطیل شد. در همین سال، عبدالکریم سروش مناظره­هایی قلمی با آیت­الله جعفر سبحانی انجام می­داد. سبحانی تذکار می­داد که سروش پله پله از دین دور تر شده است. او تأملاتِ سروش را بر می­شمرد. می­گفت: «دوستانِ شما از زمانی به تدریج از شما فاصله گرفتند که شما مسأله قبض و بسط تئوریک شریعت را مطرح کردید… طرح مسأله صراطهای مستقیم در مقابل قرآن باز فاصله را زیادتر کرد؛ خاتمیت و مرجعیتِ علمی امامان معصوم مطرح شد و…  اسباب فراق و جدایی گردید. اخیراً نیز مسأله تفسیر وحی بیان شد. مصداق این مثَل شد که گُل بود و به سبزه نیز آراسته شد».[24] سروش نیز پاسخهای مبسوط می­داد. سخنِ آیت­الله سبحانی بی راه نبود. سروش و شبستری مکرر در ایده­های خود بازنگری می­کردند. به نتایج جدیدی دست می­یافتند. سروش در دهه نود به ایده­ی «رؤیای رسولانه» رسید. گفت که وحی از جنسِ رؤیا است. و قرآن روایتِ رؤیاهای پیامبر است. چندی بعد، ایده­ی «پیامبر اقتدارگرا» را مطرح کرد. شبستری هم گفت که دین در دنیای جدید، یک نگرشِ معنوی است. گفت که مسلمانان در عصرِ حاضر باید پرونده علم اصول و اجتهادِ فقهی را ببندند. کتاب و سنت را با رویکردی دیگر بنگرند.[25] او گفت که هر انسانی باید خود راهی بیابد. زندگیِ انسانی با معضلاتی مواجه شده که دین نمی­تواند در آن خصوص حرفی بزند.[26] 

ایده­های سروش و شبستری در میان نواندیشانِ دینی اثراتِ خود را بر جای می­گذاشت. منتقدانی هم برمی­انگیخت. حالا دیگر اعاظمِ حوزه به میدان نمی­آمدند. به مناظره­ای قلمی هم تن نمی­دادند. این ایده­ها حتی بعضی همفکرانِ نواندیشی دینی را به مخالفت کشاند. برخی را به این نتیجه رساند که میان «روشنفکری دینی»، «نواندیشی دینی»، «روشنفکری مذهبی»، «مسلمانانِ تجدید نظر طلب»[27] تمایز بگذارند. خواستند از این طریق، راهِ خود را از این نظریاتِ پدرانِ روشنفکری دینی جدا کنند. ایده­های آنان اما اثراتِ خود را بر جای گذاشته بود. آن را به هر نامی که بخوانند. امروز مقلّدان، به زبان خارجه آموزیِ طلاب اعتراضی ندارند. دستاوردهای جدید را در تلائم با دین نگریستن، خون به پا نمی­کند. حوزویان، آموختنِ معرفت­شناسی را ضرورت می­دانند. هرمنوتیک در دین را می­شناسند. بر همگان مسلّم شده است که دین چیزی است و فهم از دین سخنی دیگر. سخن گفتن از ذات و گوهرِ دین مقبول افتاده است. می­توان از اخلاق و عرفانِ دینی سخن گفت. می­توان احاطه­ی فقه بر دین را به پرسش کشید. محدوده­اش را مشخص کرد. حالا دیگر می­توان دانست که سبکهای مختلفی از دینداری وجود دارد. اینها یک شبه به دست نیامده است. خونِ دلها به همراه داشته است. یک قرن زمان برده است.

---

[1] فارغ التحصیل کارشناسی ارشد فلسفه اسلامی از دانشگاه علامه طباطبایی، نویسنده کتابهای «فقیهان و انقلاب ایران» و «حدیث نواندیشان دینی».

[2] رک: کریم مجتهدی، سید جمال الدین اسدآبادی و تفکر جدید. همچنین سیری در اندیشه سیاسی عرب، حمید عنایت، ص 113

[3] غلامحسین زرگری نژاد، رسائل مشروطیت، صص 175-177

[4]  همان، ص 178

[5] رک: احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، صص 285-286

[6] عمادالدین فیاضی، حاج شیخ عبدالکریم حائری، موسس حوزه علمیه قم، ص 70

[7] میرزا محمد ثقفی تهرانی، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، ج1، ص 600

[8] احسن الحکایات فی حجاب السافرات، یا بهترین رمان در حجابِ زنان.

[9] رک: رساله خیر الامور، در برخورد سنت و تجدد، سید احمد زنجانی، مندرج در مقالات تاریخی، رسول جعفریان، ج11، ص 294

[10] قانوان اتحاد لباس اتباع ایرانی در سال 1308 تصویب شد. بر اساس آن، روحانیون با قیدِ شرایطی می­باید لباسی مانند سایر مردم به تن می­کردند. 

[11] کیهان فرهنگی، ش 1 ، 1363

[12]جعفر سعیدی، یادگاری ماندگار، ص 194

[13] محمد بسته نگار، اندیشه­های اجتماعی سیاسی آیت الله طالقانی، ص 226

[14] صالحی نجف آبادی، شهید جاوید، ص 400

[15] نقل از رضا استادی، سرگذشت شهید جاوید، ص 181

[16] کتاب داستان راستان

[17] مطهری، مجموعه آثار، ج 24، ص 498

[18] مطهری زاده­ی فریمان از توابع مشهد بود و شریعتی متولد مزینان از توابع مشهد. عمده فعالیتهای اولیه­ی آنها در مشهد به انجام رسید.

[19] صحیفه امام، ج 12، ص 207

[20] سروش در تعبیری گفته بود که می­خواهیم از دانشگاه رائحه­ی اسلامی بیاید. وی در سخنی دیگر، مقصودش از رائحه­ی اسلامی را دانشگاهی می­دانست که در آن «هنر» و «علم» شکوفا شود. او بعدها در گفتگویی عنوان کرد که برخی می­خواستند فقط «حجاب» و «دعای کمیل» در دانشگاه فراگیر شود. (گفتگو با برنامه به عبارت دیگر بی­بی­سی)

[21] از جمله منتقدانِ نخستین این نظریه در حوزه علمیه، عبدالله جوادی آملی، صادق لاریجانی، محمد حسین حسینی طهرانی بودند که نقدهای مستقلی نوشتند.

[22] از جمله می­توان به مقالات سعید حجاریان در نقد «فربه تر از ایدئولوژی» و مقالات محسن کدیور در نقد «صراطهای مستقیم» اشاره کرد.

[23] مهدی بازرگان، آخرت و خدا هدف رسالت انبیاء، ص 68

[24] دومین نامه آیت­الله سبحانی به عبدالکریم سروش، خبرگزاری حوزه،  25/12/1386

[25] وبسایت محمد مجتهد شبستری،  21 بهمن 1394

[26] محمد مجتهد شبستری، مشخصات ویژه دین و دینداری در پنج دوره تاریخی، قسمت دوم

[27] محسن کدیور با توجه به تأملاتِ اخیر سروش و شبستری، آنها را به عنوان تجدید نظر طلبان معرفی می­کند. (رک: محسن کدیور، طیفهای جدید اسلامی در ایران معاصر)